Διαδίκτυο. Χρήση, κατάχρηση, εθισμός

Διαδίκτυο. Χρήση, κατάχρηση, εθισμός

Χριστίνα Ιωάννου, Σχολική Ψυχολόγος

Το διαδίκτυο αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο ψηφιακής τεχνολογίας και έχει επιφέρει επανάσταση στον επαγγελματικό χώρο, στο σχολείο και στην οικογένεια κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας.
Στη συνέχεια θα αναπτύξουμε το θέμα εξετάζοντας τις επιπτώσεις της κατάχρησης του διαδικτύου στην ανάπτυξη της ψυχικής υγείας των παιδιών.

Κοινωνικό φαινόμενο
Θεωρώ πολύ σημαντικό να αναφέρουμε τα θετικά του διαδικτύου, το οποίο είναι γνωστό με την αγγλική ονομάσία – INTERNET- και βασικά πρόκειται για ένα μέσο μαζικής επικοινωνίας όπου η διάδοση των πληροφοριών γίνεται με μεγάλη ταχύτητα. Το μέσο αυτό επικοινωνίας χρησιμοποιεί ψηφιακή τεχνολγοία και έχει την ικανότητα να δημιουργεί εικονικούς χώρους ή κοινότητες οι οποίες συνήθως δε χαρακτηρίζονται από τις πολιτιστικές ή και κοινωνικές διαχωριστικές γραμμές που υπάρχουν στον πραγραμτικό κόσμο.

Ο νέος τρόπος επικοινωνίας των σύγχρονων κοινωνιών έχει επηρεάσει άμεσα τη συμπεριφορά των ανθρώπων και έχει καθορίσει σε σημαντικό βαθμό τη καθημερινότητά μας.
Τα νέα μοντέλα συμπεριφοράς και κοινωνικής δράσης των ατόμων αφορούν και τα παιδιά τα οποία όμως, όπως και οι ενήλικες, έχουν βρεθεί εκτεθειμένα σε καταστάσεις που τους επηρεάζουν άμεσα και αρκετές φορές δεν είναι σε θέση να τις ελέγξουν.

Κίνδυνοι που ελλοχεύουν από την κατάχρηση διαδικτύου
Η ανεξέλεγκτη πλοήγηση σε ένα χαοτικό, χωρίς όρια, ψηφιακό κόσμο σίγουρα θα οδηγήσει το παιδί σε πολλά ερεθίσματα τα οποία ίσως δε θα θέλαμε ή απλά δεν θα έπρεπε να βλέπει και να διαβάζει. Όπως θα λέγαμε για προγράμματα στην τηλεόραση ότι θα πρέπει πάντοτε να υπάρχει επίβλεψη από τους γονείς, το ίδιο θα πρέπει να απαιτούμε και για τις «επισκέψεις» των παιδιών μας σε διάφορες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο.
Πέρα όμως από τις ιστοσελίδες υπάρχουν και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια τα οποία το περιεχόμενό τους ή το θέμα τους είναι άκρως ακατάλληλο και αντιπαιδαγωγικό, γεγονός που οδηγεί τα παιδιά να εκθέτονται σε πληροφορίες ή και σε εικόνες που δεν αρμόζουν για την ηλικία τους.
Οι επιπτώσεις της κατάχρησης του διαδικτύου και των βίαιων ηλεκτρονικών παιχνιδιών είναι πολύ σοβαρές, όταν αυτές αφορούν παιδιά και έφηβους, οι οποίοι βρίσκονται ακόμη σε ευαίσθητο αναπτυξιακό στάδιο και δεν έχουν ακόμη ολοκληρώσει τη διαμόρφωση χαρακτήρα και προσωπικότητας.

Άμεσες αλλαγές στη συμπεριφορά από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου
Οι πιθανές αλλαγές που ίσως προσέξουμε στη συμπεριφορά των παιδιών ή και των εφήβων, είναι οι ακόλουθες:
 Μείωση του χρόνου του εφήβου με την οικογένειά του
 Τάσεις απομόνωσης - μείωση χρόνου πραγματικών κοινωνικών επαφών και αλληλοεπιδράσεων με τους συνομήλικους του ή και άλλα άτομα
 Σύνδεση με άγνωστα άτομα και επικίνδυνες καταστάσεις
 Μείωση σωματικής άσκησης και κίνησης

Πιθανές δευτερογενείς επιπτώσεις από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου
 Κατάθλιψη
 Εμφάνιση παχυσαρκίας
 Μυοσκελετικά προβλήματα
 Παθήσεις του οφθαλμού
 Παραμέληση ατομικής υγιεινής
 Απουσίες από το σχολείο

Πιθανές επιπτώσεις από τη χρήση βίαιων ηλεκτρονικών παιχνιδιών
Τα ηλεκτρονικά παιχνιδιά αποτελούν ένα τεχνολογικό μέσο «ψυχαγωγίας» το οποίο όπως έχει αποδειχθεί από πολλές έρευνες, επηρεάζουν εξίσου σημαντικά τη συμπεριφορά των παιδιών. Με τα βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να παρουσιάσουν τα παιδιά και οι έφηβοι:
 Αλλαγή στη συμπεριφορά
 Ανάπτυξη βίαιων σκέψεων και συμπεριφορών
 Αντικοινωνική συμπεριφορά
 Αυξημένη τάση για επιθετική συμπεριφορά
 Ταύτιση με πρωταγωνιστές των παιχνιδιών
 Αρνητική διάθεση
Εξάλλου σύμφωνα με τις έρευνες, όπως και η κατάχρηση του διαδικτύου, πολύ πιθανό να προκαλέσουν αλλαγές δευτερογενούς αιτιολογίας στη συμπεριφορά των παδιών και των εφήβων:

 Προβλήματα υγείας (αρτηριακή πίεση, όρασης, πονοκέφαλο, πόνους στην κοιλιά κτλ)
 Παχυσαρκία
 Σύγχυση πραγματικότητας και φαντασίας
 Υπερκινητικότητα
 Μαθησιακές Δυσκολίες και χαμηλή επίδοση

Δυσμενείς συνέπειες στη ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων
Όπως κάθε κατάχρηση ή υπερβολική χρήση κάποιας ουσίας, έτσι και η κατάχρηση του διαδικτύου έχει σοβαρές συνέπειες πάνω στη ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων. Τα αναπτυξιακά στάδια δεν έχουν ολοκληρωθεί στην παιδική και στην εφηβική ηλικία. Όλες αυτές οι δράσεις που δέχονται μέσω του διαδικτύου, έχουν αντίστοιχες αντιδράσεις στα παιδιά και στους εφήβους. Μερικές αντιδράσεις θα μπορούσαν να είναι οι ακόλουθες:

 Ανάπτυξη συμπεριφοράς εθισμού και σωματοποίησης του άγχους (πόνους στην κοιλιά, εφιάλτες κτλ)
 Ανάπτυξη ψυχαναγκαστικών συνηθειών και εμμονές στη σκέψη
 Ταύτιση με αρνητικά πρότυπα
 Απώλεια ελεύθερης σκέψης και θέλησης
 Προώθηση παρορμητικών συμπεριφορών όσον αφορά τη βία
 Συνεχής έκθεση παιδιών στη βία και σε σεξουαλικού περιεχομένου υπονοούμενα και μηνύματα
 Μείωση αντιστάσεων
 Επηρεασμός κριτικής σκέψης
 Επηρεασμός προσωπικών αρχών και αξιών

Εθισμός στο διαδίκτυο
Ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι σχετικά ένας καινούργιος όρος για την επιστήμη της Ψυχολογίας, ο οποίος είναι ένας ευρύς όρος και καλύπτει ένα φάσμα συμπεριφορών και προβλημάτων ελέγχου των παρορμήσεων, σχετιζόμενες με τη χρήση του διαδικτύου.
Η εξάρτηση και ο εθισμός από το Διαδίκτυο δεν είναι ακόμη αναγνωρισμένα επίσημα ως ψυχική διαταραχή και δεν έχει ακόμη εισέλθει στη βιβλιογραφία της Ψυχικής Υγείας.
Ένας από τους πιο επικίνδυνους ψυχολογικούς παράγοντες που οδηγεί τους νέους σε ανάπτυξη ανεπιθύμητων συμπεριφορών είναι κυρίως ο Μηχανισμός Ταύτισης με αρνητικά πρότυπα.
Υπάρχουν όμως βασικά κριτήρια που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην κλινική εικόνα του ατόμου, για αποφυγή σύγχυσης των ανεπιθύμητων συμπεριφορών με άλλες καταστάσεις, που δεν πρόκειται για εθισμό.

Βασικά κριτήρια εθισμού
Αυτό που θα πρέπει να προσεχθεί στη συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων και να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη είναι:
 Εξιδανίκευση του μέσου (του διαδικτύου)
 Σοβαρή τροποποίηση της διάθεσης του ατόμου
 Σταδιακή αύξηση ανάγκης για περισσότερη χρήση του υπολογιστή
 Αδύνατος ο περιορισμός της χρήσης του υπολογιστή – σύγκρουση με την οικογένεια του παιδιού ή του εφήβου
 Σταδιακή κλιμακωτή ενασχόληση με διαδραστικές λειτουργίες όπου κλιμακωτά η εικονική διαδικτυακή πραγματικότητα επηρεάζει την καθημερινή του ζωή.

Ψηφιακός θεσμός διαπαιδαγώγησης
Η κοινωνική και οικογενειακή πραγματικότητα αναδεικνύουν καθημερινά το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν, το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια στη:
 στη διαμόρφωση χαρακτήρα και προσωπικότητας
 στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των εφήβων

Πρόκειται για «μηχανές που εκπαιδεύουν και διαμορφώνουν όσον αφορά στο τομέα της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και του τρόπου σκέψεως». Παρά τις πολύ θετικές χρήσεις του διαδικτύου, όσον αφορά στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των εφήβων, οι γονείς έχουν ακόμη ένα θεσμό που θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη ότι επηρεάζει και διαμορφώνει τη συμπεριφορά των παιδιών τους, πέρα από το σχολείο, την τηλεόραση και το κοινωνικό τους περιβάλλον.

Συμβουλές σε γονείς
Θα πρέπει να αναπτυχθεί μια ιδιαίτερη συμπεριφορά των γονιών απέναντι σε αυτό το καινούργιο φαινόμενο, το οποίο μόλις ξεκίνησε να επιβάλλεται στο διαπαιδαγωγικό τους έργο. Οι ακραίες αντιδράσεις των γονιών αρκετές φορές φέρνουν αντίθετο αποτέλεσμα στη διαπαιδαγώγηση και στην οριοθέτηση των παιδιών.
Η πλήρης απαγόρευση του διαδικτύου είναι σίγουρα ουτοπία και ένας πιθανός λόγος για περαιτέρω σύγκρουση με τα παιδιά. Εξάλλου, είναι τόσο εύκολη η πρόσβαση στο διαδίκτυο εκτός του χώρου της οικογένειας, που σίγουρα δεν αποτελεί το αποτελεσματικότερο μέσο προστασίας των παιδιών.

Συστήνεται όμως να υπάρχει από την οικογένεια:
 ΕΠΙΒΛΕΨΗ στον τρόπο και στο χρόνο χρήσης του διαδικτύου
 ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ με συνεχή έγνοια, χωρίς όμως να γίνεται με υπερπροστατευτικό τρόπο
 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ: τις περισσότερες φορές το παιδί βρίσκεται μόνο του όταν έρχεται αντιμέτωπο με κινδύνους. Είναι σημαντικό να μάθει να ξεχωρίζει τις καταστάσεις αυτές από μόνο του και να προστατεύεται κατάλληλα χωρίς να παρασύρεται.
 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ: όσοι γονείς δε γνωρίζουν τα πιο απλά και βασικά για το διαδίκτυο και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, θα ήταν καλό να επιδιώξουν να μάθουν κάποια βασικά στοιχεία για να είναι σε θέση να ασκούν καλύτερα το ρόλο τους.
 ΦΙΛΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ: να μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για πολύ χρήσιμη και απαραίτητη τεχνολογία, η οποία δε φαίνεται ότι θα μας εγκαταλείψει για τα επόμενα χρόνια. Μάλλον αντίθετα, η χρήση της θα αυξάνεται. Η σωστή χρήση του διαδικτύου έχει να κάνει γενικότερα με την ύπαρξη ορίων και πειθερχίας στη συμπεριφορά μας. Αυτός ο παράγοντας θα πρέπει να θεωρηθεί ως ο πιο σημαντικός, για το ρόλο των γονιών απέναντι στα παιδιά.
 ΑΠΟΦΥΓΗ ΑΠΟΛΥΤΩΝ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΩΝ: αποφυγή των ακραίων αντιδράσεων. Η δική μας ακραία αντίδραση πολύ πιθανό να οδηγήσει και τα παιδιά στην υιοθέτηση ακραίων συμπεριφορών.
 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ όπως κάθε θέμα έτσι και για το διαδίκτυο, χρειάζεται να διαπαιδαγωγηθούν τα παιδιά από τους γονείς και από το σχολείο.

Συνοψίζοντας, η έλλειψη διαπαιδαγώγησης και οριοθέτησης των παιδιών σχετικά με τη χρήση του διαδικτύου, οδηγεί στην ανάπτυξη ανεπιθύμητων συμπεριφορών όπως είναι η κατάχρηση, η εξάρτηση και ο εθισμός.